Chim Hót Ngoài Lồng

Tuỳbút: dchph

Chim viễnxứ

 
Ảnh chim do Nhiếpảnhgia Đôn Đô tặng

Tôi trởvề lại Mỹ trong hai tuầnlễ đầutiên cứ nửađêmvềsáng là giậtmình tỉnhgiấc, khoảng mườimột giờrưỡi đingủ nhưng vàokhoảng một hai giờsáng là tỉnhgiấc. Giờđó ở Việtnam độ bốn hay năm giờchiều là giờ tôi vừa ngủ xong giấctrưa, cókhi còn nằm trong một nhà xoabóp chân, như conchim trốn nắng, comình trong phònglạnh mátrượi để tránh cáinóng hừnghực rítrịt bênngoài. Và rồi sauđó tôi sẽ chuẩnbị cho những cuộcvui đến canhthâu. Bỏhết mọithứ dồndập nổitrôi bênngoài, bảnthân cánhân tôi cứthế mỗingày tìmđược một niềmvui, xem mọithứ trênđờinày trởthành một ânsủng, là mónquàtặng quýbáu của cuộcđời. Dođó khi vềtrởlại bên xứMỹ buồnmuônthuở này, đến nửađêm mỗilần tôi tỉnhgiấc, một cuốnphim ngắn về một sựkiện xảyra trong thờigian 5 tuần tôi ở Việtnam cứ chiếulại rõràng như phim HD. Khi tôi cố dỗ được giấcngủ tiếp nhưng một giờ sau lại mơmơmàngmàng tỉnhdậy xemtiếp cuốnphim khác, đôikhi lẫnlộn cả phim xxx. Cólúc tôi cũngcó xem trùng phim, nhưng được đạodiễn khác quaylại nên xem mãi chưa chán. Nay thì mọisự đã đỡ rồi nhưng tôi vẫn tỉnhgiấc sớm hơn thườnglệ, vẫncòn tiếptục xemtiếp những cuốnphim phầnlớn do chính tôi đạodiễn. Rồi theo thờigian mọithứ phainhạt dần, chuyện mờ chuyện tỏ. Tôi lại tập cáithói dỡlại những tấmhình chụp bên quênhà ra xem, lại nhớ... Tôi lại càng thấyrõ mình đúnglà conchim viễnxứ, mờmịt chốn trờixa.

Conchim lâmnạn

Ảnh chim do Nhiếpảnhgia Đôn Đô tặng

Sựkiện: Nhậpcảnh Phitrường Cựukimsơn vào một buổitối thángchín... Tôi quansát nhậnthấy phầnlớn dânÁchâu với hànhlý kềnhcàng đều bị đẩyqua khu hảiquan khámxét hànhlý. Riêng phần tôi khi bị đưa qua khâu nầy, tôi có mộtsố quàcáp mangtheo bị tịchthu.

Tìnhtự: Tôi nghe nóngran cả mặt, cảmthấy nghẹnlời thốtkhôngthànhtiếng. Thật đángkiếp! Chẳngphải là viênchức hảiquan Mỹ kia đã cho tôi thêm một cơhội nữa sao?

Anhta cầm tờkhaibáo hảiquan vevẩy và lặplại câuhỏi cũ, gằngiọng nhưng rõràng từng tiếng một:

"Hànhlý có thịt không?"

Tôi cũng đã tựtin lặplại câutrảlời, nói giọng chắcnịch:

"Tuyệtđối là không!"

Diễnbiến: Ba kiện hànhlý của tôi đãđược chiếuqua máyquangtuyếnX đang nằmđợi xét trên đườngbăng. Vị hảiquan kia giữlại kiệnđồ tonhất, mởtungra để khám. Saukhi lấy dao cắtmở mộtvài túiquà, anhta bốc trúng một góiquà todày, cầm bópnắn mộtđỗi, xong tháo lớpgiấy góiquà bênngoài ra. Ôkìa, giốngnhư anhta làmphép phùthuỷ vậyđó, mấy gói tômkhô khôngbiết của ai tặngcho tôi nay chúng bỗngchợt biếnthành những khúc lạpxưởng chắcnịch hấpdẫn!

Khốnnạn đời con rồi bác ơi! Thếmớibiết sựđời chẳngcógì tuyệtđối cả. Lúcđó tôi biết chodù mình có phânbua cũng vôích vì sẽ chẳngcó ai tinvào lời giảithích của tôi. Những người tặngquà cho tôi đều đãtừng qua Mỹ nhiều lượt và biếtrõ luật cấmnhập thịt của hảiquan Hoakỳ, thếmà tôi vẫn dínhchấu mộtcách oanức. Hômtrước đó khi côemhọ tôi mua thêm mấy hộp bánhtrungthu, nó nóirõ và nhấnmạnh là bánh chỉcó nhân hạtsen và đậuxanh mà thôi nhưng tôi đã không chịunhận. Nhưvậy đâuthểnào nó kèmthèo mấy bao lạpxưởng? Tôi đứng đựcmặt ra, thừngười imlặng nhìn viênhảiquan trẻtuổi nhưng khảkính đángsợ đầy quyềnuy kia giơ xâu lạpxưởng lêncao vẫyvẫy như đang trìnhdiễn cho các đồngnghiệp khác được ngắmnghía chiếnlợiphẩm của mình. Anhta mang hộchiếu Mỹ của tôi đivề phòngriêng kiểmtra cả hơn 15 phút, chắcthấy tôi khôngcó viphạm nào đángkể trướcđây nên khi anh quaylại đòi phạt tôi 300 đôla. Bốn năm trướcđây tôi cũng có gặp rắcrối với hảiquan saukhi từ Trungquốc về muagiùm cho ngườiquen mười mấy hộp thuốcdán "caohổcốt" — người nầy thì thật đáng mắng cho mộttrận! Tôi nghenói cóngười viphạm lệnhcấm bịphạt cả ngàn đô. Nỗibứcxúc của tôi khôngphải chỉ dừng ở sựviệc bị phạtvạ mộtcách oanuổng màlà cái cảmgiác nặngnề của kẻ bịbắt quảtang là mình nóidối! Tôi đã cốgắng tránh không phạmluật, ngaycả khi đi bộ quađường khi đènđỏ lúc nửađêm vắngxe mà tôi cũng chưatừng phạmphải (ngoạitrừ khi tôi đến Nữuước, nơi mà ngườita không vượtqua đường lúc đènđỏ là làm khác thiênhạ!) Tôi đồngý đóng tiềnphạt để mọisự choxong càngsớmcàngtốt, nhưng cũng cố vớtvát nói thòng thêm một câu:

— Tôi thề với Chúa là nếumà tôi biếtđược trong hànhlý tôi có lạpxưởng thì tôi chếtliền tạichỗ!

Vị hảiquan nhìn tôi ngẫnngười ra trước lờithề độcđịa của tôi, anh nói: "Đồ trong hànhlý của anh là anh phải biết chứ!" Tôi tính nóithêm là vănhoá "xứtôi" khôngchophép tôi mở góiquà trướcmặt ngườitặng, nhưng cảmthấy cái quanniệm "xứtôi" thiếumất tínhgiaicấp và tínhĐảng (Dânchủ Mỹ) nên ngậmcâm luôn. 

Xong, nhưng vẫn chưađược thahẳn, anh hảiquan bắtđầu lênlớp chớpnhoánh cho tôi vài câu vềviệc thếnào là ýthức tựgiác của một côngdân Hoakỳ. Cóđiều là tôi khôngthích câuhỏi nầy của anhta: "Anh vào côngdân Mỹ baonhiêu năm rồi?" Tôi nói, "Lâurồi!" và nhẫmtính trongbụng là đã 24 năm rồi. Cáiviệc tôi vào côngdânMỹ lâumau có làm đẳngcấp côngdân tôi thấp hơn anhta không hả? Lầnnầy thì anhchàng hảiquan nầy mấtluôn cả tínhĐảng (politically correct). Nhưng ngườita ai cũng nói, cải với cảnhsát hảiquan là chết, bấtkỳ ở xứ nào. Họ được huấnluyện kỹcàng để bắtnạt dân nhậpcảnh và ngaycả thườngdân của xứhọ! (Tôi có ngườibạn khi nhậpcảnh Anhquốc, bị quạt cho một trận tảtơihoalá, dù anh không phạmlỗi gì. Thựcsự chẳngai lạgì những khuônmặt táobón của các nhânviên hảiquan tứxứ. Thựcra cũng có ngoạilệ chứ! Thídụ có điều đángnói là lầnnầy tôi về Việtnam thì kháchẳn, khi nhậpcảnh phitrường Tânsơnnhất tôi đã gặpđược một cô sĩquan hảiquan rấtlà nhãnhặn, dù tôi chẳng kèmtheo đồngđiếu nào trong hộchiếu. Một bônghồngcàiáo trên tráitim của chị chiếnsĩ nămxưa vềthành!)

Ảnh chim do Nhiếpảnhgia Đôn Đô tặng

Chuyện dânMỹ là những người có ýthức tựgiác caođộ về quyềncôngdân của họ khôngphải là nóingoa. Cóthể nói họ là những người tựdo và thoảimái nhấtthếgiới và, sống trong chếđộ pháptrị, không vìthế mà luậtpháp của xứhọ bị thảlỏng quáđỗi để "phầntửxấu" — tôi vívon mộtchút ởđây — từ những nước nhượctiểu khác như Việtnam "xổngchuồng" thoátra ngoài "lồng" để "bayra" hoànhập vào vùng thếgiới tựdo (ởđây cứ tưởngtượng đólà một "vùng khíquyển chung" bênngoài những cái "lồng" đó mà giờđây tấtcả đều đang bị ảnhhưởng sứcnóng nhàkính toảra hừnghực từ cái "lồng" Trungquốc, là cái lồng đang "lênđộ".) Thựcsự đúngra khoảng khônggian tươimát baola đó toảquyện xungquanh bênngoài những "chuồng" đượclàmbằng những lồng "sắt" hoặc lồng "tre" khổnglồ. Sởdĩ chúng đuợc mệnhdanh nhưvậy là vì ngàyxưa — cólẽ tôi cầnphải giảithích thêm cho thếhệ trẻ ngàynay dễhiểu — trướckhi xảyra sựgiảithể lầnlượt của khối Liênsô và ĐôngÂu xãhộichủnghĩa khởisự từ thángmườimột năm 1989, nếu nhìn trên bảnđồ chínhtrị thếgiới với môhình khônggian bốnchiều, ngườita còn gọi đó là những nước nằm sau "bứcmàntre" hoặc "bứcmànsắt". Trong những chiếc lồng thuộc các xứ khác nằm trảira ở khắp quảđịacầu — mỗi lồng là đạidiện cho một nước mà trongđó cóthể có nước thuộc Âuchâu, kểcả nước Nga hiệnđại, còn ở Trungđông thì có Iran, ở BắcMỹ thì có Cuba, vânvân. Và maymắn thay cho nhânloại là khôngphải nướcnào cũng tự xây cho mình một cái "lồng" riêng theokiểu BắcTriềutiên, để nhốt chung hết những "conchim" ngoanđạo (đạidiện cho các thầndân của những nước đó) cùngchung với những "thànhphầnxấu". Ta cóthể ví họ là những chú chim non chim già đủkiểu hoặc tựnguyện hoặc bị vâynhốt tronglồng. Còn nướcMỹ dânchủ tựdo mới xứngđáng được trântrọng xem nhưlà bầukhíquyển bênngoài baoquanh những chiếc lồng tre và lồng sắt đó (ta hãy hìnhdung ýniệm đó ởđây với kiểumẫu trong khônggian bachiều.)

x X x

Chim hót ngoài lồng

Dođó về chuyện viênchức hảiquan Hoakỳ ưuái kểtrên đã tíchcực làmtròn nhiệmvụ không đểcho lũ vikhuẩn bámtheo những phầntửxấu cóthể gây ônhiễm từ những chiếc lồng đó rơilọt rangoài — vùng khíquyển tựdo — là điều dễhiểu. Anh nhânviên hảiquan chínhlà ngườigáccổng bảovệ cho quyềních của Hiệpchủngquốc Hoakỳ: Độclập -Tựdo - Hạnhphúc.

Tiêungữ mặnmà thắmthiết trên thườngđược viết sau quốchiệu Việtnam, xài cho nướcmình erằng còn lủngcủng, và cứ cholà nướcta đang phấnđấu hếtmình để đạttới mụctiêu đó. Nếu ta mượn tiêungữ đó để gắnvào quốchiệu nướcMỹ thì rấtlà hàihoà hợpnhất. Cólẽ ai cũng nhìnthấy cănbệnh trầmkha của xứmình là nóinhiều nhưng thểhiện chẳng baonhiêu. Tự bảnthân xứ Việtnam ta đãcó những cách hànhxử mâuthuẩn với những tônchỉ tự đặtra, thậmchí còn đốilập với nguyệnvọng và lợiích chung. Mọthứ trênđời, như hìnhảnh mà ngườidân trongnước nhìnthấy, sởdĩ là nhưthế vì ở xứmình thựctế còncó các chachú taitomặtlớn ăntrênngồitrước bàyvẽ ra. Đạidiện là giaicấp lãnhđạo, theo quanđiểm Mác-Lê, đólà côngcụ thốngtrị chuyênchế của giaicấp vôsản. Kểtừ thờikỳ mởcửa đổimới từ năm 1987 khôngcòn thuầntuý tồntại giaicấp nầy nhưng quanđiểm và lậptrường chínhtrị của giaicấp thốngtrị vẫncòn hôhào là đạidiện cho giaicấp vôsản đó, thànhthử vôhìngtrung họ lại bị đẩyvào thế đốilập với đasố quầnchúng khôngthuộc thànhphần vôsản, dùlà tàndư của chếđộ tưbản sởhữuchủ của mọi côngcụ sảnxuất (họ đã bỏđi hết trong phongtrào vượtbiên 1975-1985 rồi cònđâu!) Nếu có ai trong những ngườilãnhđạo ýthức được rằng nếu họ đứng về phía tuyệtđại đasố nhândân thì têntuổi của họ sẽ vĩnhviễn đivào lịchsử và được biađáđềdanh đến muônđời. Thử lấy BắcHàn làm thídụ, nếu Chủtịch Kim Nhật Thành từbỏ quyềnlực và giảiphóng nước nầy rakhỏi chếđộ xãhộichủnghĩa nghèođói hiệntại thì têntuổi ông sẽđược ngànvàng khắcsâu vào lịchsử nước Triiềutiên. Nhưng không, vị hoàngđế nầy đang chuẩnbị truyền ngaivàng lại cho vị tháitử con của ngài. Xemra chếđộ của nước đó cũng chỉlà một thứ phongkiến tráhình, chatruyềnconnối, là một xứ mà một người làmquan ba họ được nhờ -- và nếu họ phải nhả cái quyềnlực họ đang nắm trongtay là chết cả đám. Ta thấyrõ NamHàn và BắcHàn là hai tháicực mâuthuẩn nộitại điểnhình của biệchứngpháp, chỉcó chếđộ và chủnghĩa làmcản bướctiến của kinhtế xãhội chứ khôngcó dântộc nào nửa ngu nửa khôn như hainước cùng chung dòngmáu đó.

Ảnh chim do Nhiếpảnhgia Đôn Đô tặng

Thựcsự chẳngcòn ai lạgì điềuđó vìlẻ họ là những người đã đấutranh trongsuốt mấy mươi năm daidẳng và saukhi giànhđược chínhquyền họ phải hànhxử nhưthế để bảovệ chiếcghế quyềnlực của họ và cho concái dòngdõi thếquyền của họ. Nhảra thì chết! Một ngườibạn của tôi nói: "Nếu tấtcả những quốcgia trên thếgiới đều làmtheo cách hànhxử ynhư Việtnam thì cả thếgiới nầy là một nhàtù khổnglồ — [chuồng chim] — và tấtcả chỉlà nghèođói lạchậu!"

Đóngvai conchim đứng ngoài lồng, mỗingười chúngta ai cũng nhậnra những điều nêutrên, nhưng điều đángnói là có những ngườitrongcuộc khônghề nhìnthấy được điềuđó, hoặc cóthấy nhưng lại giảlơ đi. Chim trong lồng cóthể đang lắngnghe tiếng chim hót ngoài lồng nhưng đành bótaychịuchết khônglàm gìđược vì đụngchạm rễmádâydưa quánhiều. Quảlà một điều khôngmay cho xứmình vậy.

Tôi cấtlên được tiếngca vì tôi là conchim xổlồng. Tôi thích tựví mình như một conchim lạcđàn xổlồng bayxa, hay đúnghơn là conchim viễnxứ. Trong mối cơduyên trờiđịnh đã khiếnxui đẩyđưa tôi bay rakhỏi cái lồngtre Việtnam từ thuở cánhcửa lồng còn bị xiếtchặt ghêgớm. Tôi đã bay langthang ngoài bầukhíquyển tựdo nhởnnhơ ngoài lồng, trỏmắt nhìn đám chim đóikhát nhônháo trong chiếclồng bưngbít chíntầng ràođón. Kểtừ thời "đổimới" cánhcửa đãđược hémở chonên cũng đã cóthêm những đàn chim khác tungbay, kểcả mộtsố chim con "đầuđàn" thuộc tầnglớp conôngcháucha lầnluợt rờibỏ tổấm rađi, có con bayđi bayvề, như những conchuồnchuồn "khi vui chúng ở khi buồn chúng bay"... Tôi cảmthấy chuaxót và tộinghiệp cho đàn chimViệt bầuđoàn cònlại, chúngnó chỉcòn biết baynhảy và cất tiếnghót âmthầm trong lồng mộtcách nhẫnnhục và chịuđựng đã mấy ngàn nămnay, hyvọng ngàymai tươisáng hơn, nếucó, nhưng đólà đểcho thếhệ concháu họ.

Côngbình mà nói, Việtnam ngàynay thựctế đã đạtđược những thayđổi và tiếnbộ đángkể trên nhiều lãnhvực, nhấtlà vềmặt kinhtế. Chắc nhiều người trong chúngta vẫncòn nhớ là vào những tháng đầu năm 1975 trước 30 thángtư, ngânkhố Sàigòn chỉcòn chưa đến 107 triệu Mỹkim dựtrữ ngoạitệ, và trongsuốt haimươi năm chiếntranh chođến thờiđiểm đó MiềnNam Việtnam cơhồ sống bằng việntrợ chiếntranh của Mỹ và nềncôngnghiệp (thờiđó ở miềnnam gọilà "nềnkỹnghệ") nontrẻ không sảnxuất đượcgì ngoài các sảnphẩm "kỹnghệnhẹ" nhưlà vảivóc, giàydép, xàbông, kemđánhrăng, đồtiêudùng, v.v., mà ngaytrong trong lãnhvực nôngnghiệp — gạođường phải nhậpkhẩu ("nhậpcảng"). Năm 2009 chứngkiến Khobạc Nhànước giảingân 2 lần, nỗilần trên 20 tỷ đôla để thực hiện kếhoạch kíchcầu kinhtế (dịch theo chữAnh "stimulus plan"). Và trong khi cả thếgiới đang trongvòng trìtrệ khủnghoảng kinhtế, tỷlệ pháttriển giatăng cùng năm vẫn đạtđược ở mức trên 5% và đồngthời hốixuất cóphần ổnđịnh cả gần 15 nămnay mặcdù mức lạmphát cóphần tăngcao hơn kểtừ hai năm 2008, 09 vềsau sovới những nămtrước. Khắp cảnước đâuđâu cũng thấy xâydựng và sảnxuất — sốlượng xuấtkhẩu gạo và càphê đứng hàng thứhai trên thếgiới. Cóngười bảolà nếu phe MiềnNam thắng (?) thì ngàynay Việtnam sẽ khá hơn baygiờ rấtnhiều. Giảđịnh đó cũng rấtcóthể, nhưng cũng chưachắc! Sau hơn 300 năm chiếntranh từ thời Trịnh-Nguyễn Phântranh chođến năm 1989 sau khi bộđội Việtnam rútkhỏi Cambốt, Việtnam mới thựcsự có hoàbình thậtsự để khởisự xâydựng đấtnước. Hãy còn chiếntranh thìdù là có ôngThánh thì cũng chịu bótay. Cái thờiđiểm batrăm năm trước của thuở xaxưa đó nước Mỹ chưa thànhhình, chỉ mới bắtđầu xâydựng từ nềnnôngnghiệp, và ngàynay họ đã thànhcông với bàibản lớplang sẵncó chokhông dưới dạng traođổi duhọc và đăng trênmạng về hầuhết các lãnhvực pháttriển cầnthiết về luậtpháp, hệthống kinhtế, kỹthuật, v.v... Nhưng tạisao ta khôngchịu họchỏi từ họ nhỉ? 4000 năm kinhtế (khôngnói "vănhoá" vì ởđây ta ứngdụng hai câu châmngôn "có thực mới vực được đạo" và có "phúquý [mới] sinh lễnghĩa") của ta chưa bằng thờiđiểm 100 năm trướcđây của họ! 4000 năm vănhoá của ta làgì nếu khôngphảilà nền vănhoá vaymượn từ Trunghoa. Ngàynay chúngta phải bắtđầu họclại. Từđâu nhĩ? Mỹ? Tângiaba? Hay cũng lạilà của Tàu?

Ậy, aikia đừng chớ quên ngợikhen đánhbóng lại những viên ngọc sángngời hiếmquý, giốngnhư trong bao đựng hạt càphê xuấtkhẩu giữa mớ hạt hỗntạp cũng có thững hạt chín đúngthì, đâuphảilà ítoi. Những ngày ở Việtnam và những thànhphố tôi đã điqua vào mùaHè 2009, từ Đànẵng xuôi nam về miềnTây đến Vĩnhlong, ngoạitrừ nỗi khóchịu trên những tuyếnđường ngợp ngựaxe khi rakhỏi Sàigòn xuống miền Hậugiang, đoạnđường ngoài miềnTrung không đếnnổi kẹt lắm tuy đường cũ và quá nhỏ. Trướcđây tôi cũng đã có điqua những vùng ngoàiBắc, đườngxa có chỗ còn tệhại hơnnhiều, thídụ: đoạnđường từ biêngiới Móngcái về Hòngai, Vịnh Hạlong. Vậy cógìđâu để khen? Có chứ. Đànẵng là một thànhphố sạchsẽ dễthương anninh nhất so với những thànhphố khác. Xecộ bớtđôngđúc và nhịpsống bớt ồnào hơn trong Nam rấtnhiều. Về mặt trịan, có người nói cho tôi hay côngan ởđây là bạndân, nhiều côngan mặc thườngphục tớilui trên đườngphố với nhiệmvụ chính là để bảovệ ngườidân. Nạn trộmcắp cơhồ ít xảyra. Việc nầy còn phải chứngthực với ngườibảnxứ. Tuynhiên cóđiều tôi chắcchắn là chưa hề gặp một côngan nào mặc đồngphục cả trên đườngphố ởđó. Tươngtự nhưvậy Vũngtàu cũng là một thànhphô vắngbóng côngan — nửađêm ngồi ngoàibiển uốngbia, chỉ thấy người vuichơi qualại, thiếunữ còn nhởnnhơ ănkhuya ở vài ngõngách phốđêm. Tươngtự, Quynhơn, Nhatrang... Nếu nói là thời tháibình ngủ để cửa bỏngỏ thì Thịtrấn Bồngsơn cóthể được xếplên đầu danhsách. Tôi cóthể chứngthực được điều này.

Cóngười sẽ bảo thếthì cứ nhìn hiệntrạng kinhtế của nướcta ngàynay nhưvậy đã khá hơn xưa nhiều, sao cóngười lại cứ phànnàn mãithế cơ? Ậy, sựthể toàndiện trên lăngkính vĩmô nếu mangra sosánh chơi thì chũng giốngnhư, dưới lăngkính "vimô", thídụ, gói bánhtráng hiệu Conchuồnchuồn — hay hiệu nào cũng thế -- xuấtkhẩu bàybán tạicác cửahàng thựcphẩm Áchâu trên thếgiới, bạn mởra hộp bánhtráng 5 miếng ra, hộp nào thì cũng có ítnhất có 1 cái đã bị bể làmtư làmnăm được cẩnthận (côngnhân Việtnam rẻ và dưthờigiờ mà!) kẹpchặt ở giữa! Nhưng vẫncòn 4 cái bánhtráng tốt cơmà, cósaođâu! Ở trong nước thì thựcphẩm dơbẩn, ýthức vệsinh cơbản khôngcó, chíchngâm đủthứ hoáchất, làmăn dốitrá lừađảo. Đólà lýdo tạisao mình có lắmchuyện để nóivề xứmình, toànlà chuyện xấuxa thôbỉ, bảnchất ănsâu trong tận xươngtuỷ của từ đám dânngucuđen đến caotầng lãnhđạo.

Tạisao lại ví các xứ độctài là những lồngchim và thầndân của những nước đó là những conchim ("conchiên") ngoanđạo"? Thựcsự sựthể chẳngcógì đángnói nhưng ýtưởng vívon nầy tôi cóđược khi quansát một ngườibạn mới mua hai chú chim (chim gì nhỉ?) và nhốt mỗi con vào từng cáilồng riêng. Bạntôi đã bỏcông chămchút sănsóc tắmrữa và cho chúng ănuống chuđáo hầu chực nghe tiếnghót của chúng. Đôikhi nó bỏ cảgiờ ngồi ngắm chúngnó, híhửng vuivẻ như một đứatrẻcon mỗikhi dụkhị được chúngnó hót (mớmmồi từ tiếnghót của conmái đã thâusẵn trong máyđiệnthoạicầmtay.) Chim hót trong lồng! Ngay sau ngày đầutiên khi ngườibạn mới mang chúng vềnhà, taychân vụngvề của nó đã làm một chú chim xẩylồng bayxa. Nó mấtănmấtngủ, cuốngquýt lolắng engại mộtkhi chim đã rakhỏi chuồng là nó khôngcòn bảnnăng sinhtồn tự bay đi kiếmmồi để nuôithân, rồi nó sẽ chếtđói. Ngàyhômsau, sángsớm thứcdậy nó vuimừng vì vẫncòn nghe tiếnghót ngoài sânvườn của conchim mới xổlồng bữahôm trướcđó. Chú chim đó đã quayvề, nhưng bạntôi không biếtcách bắt nó lại, thànhthử phải nhờ dânnuôichim nhànghề mangđến một cái lồngbẩy với một nàng chimmái để nhử chú chimtrống xẩylồng đó. Thật tộinghiệp cho chú chim nọ, trôngthấy cô chimmái là nó nhảytơntơn lên, híhửng bay lởnvởn quanh chuồng conmái. Chú chim nhàta ríurít đậpcánh bay lơlững trênkhông, như chiếc trựcthăng quạtcánh đứngyênmộtchỗ, phíatrên chiếc lồngbẩy kia để vevãn conmái. Nhiềulần nhưvậy nhưng nó không đậuxuống vì dườngnhư nó biết chiếc lồng nhốt conmái kia là chiếc lồngbẩy. Nó bay mỏicánh xongrồi quay đậu trởlại trên một cànhcây cao sátbên, và tầnngần đứng ngắm cômái cả mộtđỗi rấtlà lâu. Chú chim không dám xàxuống dù nó muốn lắm vì rõràng là chúta sợ bị mắcbbẩy. Cuốicùng không nhịnđược nổi nữa, nó ậpxuống đáp chân lêntrên thành lồngbẩy. Hỡiơi, cánhcổng chiếclồng sậpxuống mộtcách tànnhẫn không tiếcthương. Vợ của người bạn đã đứng quansát từlâu, liền phán ngay một câu ýnhị: "Anhhùng nanquá mỹnhânquan!" Tôi gậtgù thốtlời tánthưởng câunói đó.

Thoạtđầu tôi chỉ giớihạn ýnghĩ của mình về sựkiện kểtrên trong mối tươngquan âmdương, nômna trong bốicảnh đó là sứchút đực-cái, giốngnhư trong cõingườita không anhchàng nào thoátkhỏi cái mạnglưới giăngbũa của giốngcái, trongđó kểcả tôi. Vềsau, từ ýtưởng đó tôi lại triểnkhai ra ápdụng cho mốiquanhệ chếđộ chínhtrị của cả nước Việtnam trên một quymô hoànhtráng hơn, đólà chiếc lồngchim Việtnam nằm rútmình trong một bầu khíquyển tựdo baoquanh nó mà những chú chim nằm trong lồng đúđởn với những con mái, cóquacólại, thoảimái xong là ngoanngoãn nằmim lắngnghe tiếnghót ngoài lồng của những cánhchim baynhảy thảnhthơi trên khoảngtrời baola phơiphới ngoài chuồng. Cái triếtlý của bạntôi cóvẻnhư cứ cho chúng ăn, cho chúng nhảyđực nhảymái thahồ là chúng tịtngòi nghelời rămrắp. Cóphải dân cảnước Việtnam đều dễdạy nhưvậy? Đángđời!

Có thấyđược cảnhkhổ của lũ chim trong chiếc lồngtre chịu chết một chỗ kia, những chú chim tungtăng trên những cànhlá thắmtươi bênngoài trong khoảngkhông của vườnđịađàng, như tôi chẳnghạn, đã nhìnthấy được nỗixótxa của đám dânđen cùngkhổ. Hầunhư mọi sựkiện nhìnthấyđược trên mãnhđất Việtnam nghèokhó kia đều cóthể mangra ví với những cảnhtượng chim bị nhốt tronglồng. Dămba chú chim được sổlồng bayxa, nhưng thường là chúng không bay vềtổ lại. Đólà những chú chim cólôngcócánh, đủănđủmặc, conôngcháucha, quyềnuy lẫmlẫm, được gởira nướcngoài ănhọc, thấyđược những cáihay cáilạ của xứngười, được thầndân trôngmong sẽ có mộtngày chúng sẽ bay trởvề quêchađấttổ, mang những họchỏi mớilạ từ nơi xứngười vềnước để đắpxây một nước Việtnam mớimẻ giàucó và tươiđẹp hơn. Mơước nhưvậy có quáđáng không nhỉ? Khôngcòn nghingờ gì nữa, chínhsách khônngoan của ĐếquốcMỹ ngàynay là tạo cơhội nuôidưỡng một tầnglớp thốngtrị mới và trẻtrung được đàotạo tại những đạihọc bậcnhất của xứ họ để maikia chúng sẽ trởvề để tấtcả cùng cốgắng thiếtlập lại một nềnếp trậttự mới hầu mưuchuộc cuộcsống ấmno. "Có thực mới vựcđược đạo" và "phúquý sanh lễnghĩa" là hai đạolý cănbản của chếđộ tântưbản mà chỉ có nước Mỹ mới có khảnăng manglại cho những xứ nghèokhó như Việtnam va chỉ tới lúcbấygiờ conngười ta khôngcòn dốitrá lừaphỉnh nhau để giànhgiật từng miếngcơmmanháo, thịtthàraucỏ sẽ khôngbòn bị xịtthuốc bômthuốc ngâmthuốc, một taihoạ nguyhại lâudài về sứckhoẻ không thuakém chútnào về hậuquả chấtđộc dacam do ĐếquốcMỹ đểlại từ thời chiếntranh. Sựthực đó aiai cũng thấy và hiểurõ.

Chuyện chim chỉ biết vuihót trong lồng còn gâyra nhiều vấnnạn khác mà cảnước cầnphải đốiđầu. Nguycơ bànhtrướng của người phươngBắc chẳnghạn. Mặcdù có sựlêntiếng của hai cơquan thanhniên là tờ Thanhniên và Tuổitrẻ — dĩnhiên là Đảng đã phải chớp đènxanh — phảnđối về côngbố mới của chínhphủ Trungquốc hồi thángchíng 2009 về lãnhhải mới với bức địađồ lưỡibò chiếmlĩnh trọnvẹn vùngbiểnĐông ngoàikhơi Việtnam, cónghĩalà ngưdân đánhcá Việtnam hễmà lọtvào vùng nầy là bị tàu tuẩnduyên Trungquốc bắtgiữ ngay vì khôngcó... giấyphép. Tìnhhình hiệntại đang diễnbiến cứ ynhư cảnước đang bướcvào thờikỳ Bắcthuộc kiểu tânthời đổimới. Nướcta đã đicống và hiếntặng quặng bôxít Tâynguyên, khoánkhông tiềmnăng mỏdầu từ những lãnhhải thuộc quầnđảo Trườngsa và Hoàngsa. Thêmvàođó, ngườidân thịthành còn kháonhau là những côngtrình sửasang đườngphố ở nộithành Sàigòn cũng là những gói đấuthầu được dànhriêng cho những côngty Trungquốc! Ai đã đi trên đườngphố Sàigòn đều thấy, đi tới đâu cũng đều đụngphải những mặtđường ghẻlở đàobới cùngkhắp, nơinào giờ cũng mọclên những "lôcốt" haylà hụchắn nằm chìnhình trênđường. Những côngtrình "xâydựng" nầy kéodài cảnăm, thậmchí haiba nămtrường. Ở Sàigòn, để đi được từ điểm A đến điểm B xagần bấtkể, ngườita phải mất ítnhất từ nửa tiếngđồnghồ trởlên. Mộtngườibạn của tôi có vaivế trong một cơquan thànhphố bềthế đã phátbiểu: "Việtnam đang học kinhnghiệm xâydựng của Trungquốc nhưng chỉ học có mộtnửa!" Xemra quanđiểm của thằngbạn tôi giờnầy coimòi mất tínhĐảng quá.

Có cớsự kểtrên, vềmặt xâydựng đổimới, là bởilẻ cả Sàigòn đangđược tănggia pháttriển trong kếhoạch kiếnthiết chung nhưng chúng đãđược thựchiện khôngđồngbộ mộtcách khôngcó kếhoạch. Cóngười đưara môhình xâydựng đôthị mới của những thànhphố lớn ở Trungquốc, thídụ như của Bắckinh hay Thượnghải, và nóilà Sàigòn đang kiếntạo theo chiềuhướng và kinhnghiệm đó (bước pháttriển của vùng Thủthiêm là môhình Phôđông của Thượnghải, khu phốmới Tânmmỹhưng là môhình của những vòngđại pháttriển ngoạithành của Bắckinh dùlà khu nầy là do các nhàđầutư Đàiloan xâydựng.) Nếuthế, cóngười lêntiếng, tạisao không lên kếhoạch xâydựng từ vòngngoài trởvào, cho dâncư tảnra bớt vòngđai ngoạithành xongrồi mới cảitạo nộithành? Đâuđược! Các nhàđầucơ thànhphố còn phải nắmchắc việc nânggiá đấtđai khungoạithành trướcđã, thídụ như bắntiếng viễntượng xâydựng phitrường mới ở Longthành để thaythế sânbay Tânsơnnhất hiệntại, dù cóthể phải cả chục năm nữa côngtrình nầy mớiđược khởicông, mụcđích là để đợi những chachú taytrong chiachát làmgiá trên những khuđất mới được quyhoạch. Đồngthời, thiđua giảiphóng mặtđường trong nộithành đê nânggiá mặtbằng. Nhấttiểnsongđiểu! Đơngiản chỉ cần dămba phầntrăm chachú làmchủ nhàđất trong nộithành là cũng đủ để gây sứcép lên mọi dựán pháttriển của thànhphố, và đámruồi xôiđậu ănbám của chacon tụinó nhờthế mới có đủ thờigiờ để vơvét trướcđã. Ai chết mặc ai. Chếtchửa chưa chứ, nói đụngchạm aiđó mấtrồi! Xinlỗi, xinlỗi, khôngphải anh thì thôi nhé, cógì anhem mình nhậu mộtmách là xong chứ đedoạ bỏtù tớ đây cóđược tíchsự gìđâu nhễ?

Đâylà chỉ mới bànvề sựđilại xecộ trong thànhphố, bạn sẽ không tưởngtượng nổi nếu bạn chưatừng đếnđó và chứngkiến sựbộcphát ngoạnmục của hệthống giaothông ở Sàigòn. Giờ đilàm và giờ tansở là lúc xegắnmáy haibánh leo trànlan trênkhắp các vỉahè câyxanh bóngmát. Đó là sựnhứcnhối của cáiungnhọt mưngmũ đã lởlói bănghoại. Thựcsự nhiềunăm trướcđây thànhphố có ra "pháplệnh" hạnchế mỗi cánhân và mỗi giađình chỉ được mua hạnchế số xe gắnmáy nhấtđịnh, nhưng lạthay, cóngười kiện thànhphố ra toàánnhândân và đã thắngkiện vẻvang chorằng chínhphủ thànhphố đã viphạm nghiêmtrọng quyền tưhữu tàisản đã được hiếnpháp bảovệ! Cùng một vấnđề, nhưng Trungquốc đã giảiquyết ráotrọi (cóngười bảo là ta đang họcbài Trungquốc) — dùlà họ đã giảiquyết sai vấnđề vì ngàynay các nước tântiến pháttriển quay trởlại đi xeđạp, thídụ như nước Bỉ ở Âuchâu, trongkhiđó thànhphố San Francisco thuộc Mỹ đang thửnghiệm hệthống thuê xeđạp mà nơi thuê và trả không nhấtthiết cùng mộtchỗ — thídụ, ở thànhphố Hảikhẩu thuộc tỉnhđảo Hảinam, tấtcả xegắnmáy có tuổi trên 7 năm là sẽ bị tịchthu, và ngườidân ở thànhphố nầy khôngđượcphép mua lại xegắnmáy khác để thaythế, ai cótiền thì mua xehơi, xe sảnxuất nộiđịa cũngđược, cở 3 ngàn rưỡi đôla đỗlên. Dođó giờnầy chẳngcòn xegắnmáy nào lãngvãng trên đườngphố. Thế thì các hãng sảnxuất xegắnmáy đóngcửa cho côngnhân thấtnghiệp à? Không, chúng chui về thônquê và xuấtkhẩu sang... Việtnam (còn mình thì cứviệc xuấtkhẩu sang Lào và Kampuchua vậy!). Nhưng nghĩđinghĩlại ta vẫn không bắtchướt làmđược như họ vì vấnđề là họ giảiquyết được nạn giaothông tắtlối mộtphần cũng nhờvào hệthống xebuýt côngcộng khátốt của họ, họ cótiền họ sắmxe. Liệu Sàigòn có sắm nỗi 10 ngàn chiếc xebuýt đề đápứng nhucầu ngườidân nếu họ chậpnhận bỏ xe không? Chắcchắc là không rồi. Bếtắt, bếtắt!

Vấnnạn xecộ giaothông ở Sàigòn là nỗi thaothức mấtănmấtngủ ảnhhưởng trầmtrọng đến sứckhoẻ và tinhthần của tấtcả mọingười, giàtrẻlớnbé, namphụlãoấu. Các viênchức côngquyền nhànước đã nhiềulần phái chuyênviên pháttriểnđôthị sang Singapoređể họchỏi kinhnghiệm giảiquyết giaothông của đảoquốc nhỏbé nhưng hiệnđại và tântiến nhất vùng ĐôngnamÁ nầy để xem nước nầy đã làmgì kểtừ ngày được tuyênbố độclập rakhỏi khối Liênbang Mãlai vào năm 1964. Sàigòn đã thâuthập được những bàihọc gì? Tôi đoanchắc với quývị, tìnhtrạng giaothông ở Sàigòn trongvòng 5 năm tớiđây sẽ còn tồitệ hơn bâygiờ nữa. Tạisao? Ai đã từng đến Singapore thì đã biết đâylà một xứ cựckỳ vănminh, trậttự, và quycủ nhất thếgiới (bảnthân tôi, tôi không ưa cáisự ngănnắp tháiquá của xứnầy.) Sàigòn chỉ cách đó có hai giờ bay nhưng ngườita tưởngnhư là họ đang lạclối vào cõi thiênthai của Từ Thức, nên khi họ quayvềlại với thựctế Việtnam mỗi người sẽ cảmthấy ngay mình đúnglà một Từ Thức trởvề trần saukhi đã lạcbước cõi thiênthai. Dođó giấcmộng biến cái Thànhphố Hồ Chí Minh (ởđây dùng để chỉ đơnvị hànhchánh lớn hơn đôthị Sàigòn cũ) với trên 8 triệu dâncư (có hộkhẩu hợppháp) khôngcónổilấy một phươngtiện giaothông côngcộng đángkể ngoài xe... tắcxi ra mà đem sosánh với một Singapore với hệthống xebuýt côngcộng chằnchịt và xeđiệnngầm từ bắc xuống nam và đông sang tây vunvút như thoiđưa thì chỉ mới bằng Singapore của 40 nămtrước (1969)!

Nếu đem sosánh đẳngcấp và chừngmực pháttriển cơsở hạtầng của Việtnam với ông lánggiềng khổnglồ phươngBắc (vì mọingườu tánnhau là Việtnam nướcta đang theođuôi ông nầy) thì Việtnam là hìnhảnh của Trungquốc của 21 năm trướcđây (1988). Tại các thànhphố lớnnhỏ ở Trungquốc, về phươngdiện cảitạo xâydựng đôthị và tiệních côngcộng, xemnhư nước nầy đã đạt đến những thànhquả thầntốc đốtgiaiđoạn tới mức ngangngữa với Singapore. Điềuđó cónghĩalà Việtnam với đà pháttriển đươngđại khôngnghỉ sau 40 năm nữa mới đạttới những gì mà Trungquốc đã đạttới ngàyhômnay, nhưng đồngthời Trungquốc cũng sẽ đốtngắn 2 giaiđoạn 20 năm nữa và sẽ trởthành cườngquốc thếgiới vượtquamặt luôncả Mỹ! (Nênnhớ là Mỹ đang thiếunợ Trungquốc khoảng 850 tỷ đôla — nếu ta lấy tờ 100 đô xếpchồng lênnhau chúng sẽ nốiđuôinhau trảidài từ Sàigòn rađến tận Quinhơn!) Làmsao tôi nhìnthấyđược viễntượng đó? Đólàvì tôi là conchim xổlồng baynhảy ngoài bầutrời tựdo, nhìn từ trên xuống ("birdview" màlị!), thấyđược cáitổngthể của sựvật, và thấyhết mọisự dưới lăngkính toàncầuhoá, chứ khôngphải với cái nãotrạng của một nhàlãnhđạo Việtnam nàođó (khi ôngta sang Mỹ được đưa đithăm California và khi xe của sứquán chở ôngta ngang khurừng Redwoods thuộc phía bắc San Francisco, ôngta nhìnthấy và đã bậtmiệng thốt: "Ởđây chắc lâmtặc nhiềulắm!")

Nhưng đâuphải conchim ngoài lồng nào cũng hót được như tôi. Loàichim nầy không tiêucực, khôngbiết hót lời thởthan, khôngbiết chốngCộng cựcđoan, và chúng phảicó một tâmhồn giàucó vá rổnrảng tiềnbạc để điđâyđiđó. Ai tỵnạn ở Mỹ mà cứ rurú ở mãi mộtchỗ thì lấy tưcách gì để phánxét sựđời? Khôngriênggì ở Mỹ, thídụ, tôi có vài người bạnhọc tỵnạn ở Canada, đến Mỹ dămbalần, nhưng thànhkiến đầymình, lúcnào cũng ỉnhoi chê Mỹ. Những người nầy giốngnhư những nàng chim bay ngoàichuồng nhưng đã gãycánh, bạtgió và đang trốn tuyết. Tươngtự, khi đưara một phánđoán nào về Trungquốc, một cái lồngtre khổnglồ như được ví ởtrên, nếu ai chưa chun vào cái chuồng nầy thì làmsao biết chúng chim trong đó hôihám và dơbẩn? Vậnmệnh của nước Việtnam trong bầukhíquyển hắcám bị ôuế khôngnhững bởi đám phân chim khôngđược quétdọn tronglồng của chínhmình màcòn toảnồng từ cái lồngchim Trungquốc, và Việtnam với tưcách một nước nhượctiểu hènmọn sẽ phảilàm một chọnlựa để được tồntại trong môhình địalý chínhtrị của khônggian bachiều: hoặclà phải phávỡ chuồng bayra để hoànhập vào khoảng trờikhông baola với chimmuôn suốingàn tựdo phơiphới haylà cứ tiếptục cúrú trong lồng đợi ngườigiữvườn chơichim bỏ bắt chung vào rọlồng Trungquốc.

Ởđây còncó quá nhiềuthứ cần cảitạo và đổimới và tôi khôngtin là trong đờisống cònlại của tôi, nếu maymắn và khoẻmạnh 30 đến 40 năm nữa, tôi sẽ được nhìnthấy sựthayđổi triệtđể nào trong chếđộ chínhtrị hiệntại của Việtnam. Dođó tôi thường nóichuyện với bạnbè đồnglứa của tôi là mỗi người trong chúngta cứ làm hếtsức mình trong lãnhvực mình giỏinhất, trong trườnghợp cánhân tôi là chỉ biết chămlo càycục chuyện nghiêncứu từnguyên tiếngViệt và cảitổ cáchviết mới của chữViệt, còn người thích chimchóc kia thì cứviệc lo nuôichim — giảđịnh chuyện nuôi chim cũng có tầmvóc cởlớn như quanhệ Trungquốc-Việtnam, còn chuyệnthiệt thì cở cócnhái mình thì làmsao ai lo cho nổi, thôi cứđể cho thếhệ concháu mình khônnhờdạichịu, liệucơmgắpmắm bởilẻ cáikhónóbócáikhôn. Thôi cứxem như chuyện tràdưtửuhậu cốgắng giónglên tiếng hót cảnhtỉnh của những cánhchim lờlượn ngoàilồng, nếu cần thì điểmmặtchỉtên. Nhưng ta cũng nên nhớ rằng, có những cánhân ta cũng chẳngnên côngkích tấncông làmgì vì họ chỉlà những người bị cuốn trong một hệthống, một guồngmáy đã chạy đều, tự bảnthân họ, họ cũng chỉ là những nạnnhân của chếđộ độcđảng khônghơnkhôngkém.

x X x

Chimtrời tungcánh

Ảnh chim do Nhiếpảnhgia Đôn Đô tặng

Vềlại Mỹ cả gần hai tuần sau tôi mới hoànhồn tỉnhtáo. Saukhi tôi xácđịnh được là gói lạpxưởng là quà của côemhọ tôi, tôi bèn gọi điệnthoại cho nó định mắng cho nó mộttrận. Nó nói: "Giờiơi, loại lạpxưởng đó mắctiền lắm, làm bằng tômkhô đó anh ơi!" Vềsau cóngười đềnghị tôi phải viếtthư lên hảiquan Phitrường San Francisco để giảibày nỗihàmoan của mình cho hảdạ nhưng tôi bận quá đành xíxoá, có bị vô sổbìađen ở xứ Mỹ nầy đâu có nhốt ngườita vào chuồngchim đâu mà sợ? Ở vùng khíquyển rơitựdo, cứtheo quyluật tựnhiên là chả sợ ông côngan nào hết!

dchph

SF 12/2009